„Najważniejsze jest życie, a kiedy już jest życie, najważniejsza jest wolność. A potem odda się życie za wolność...” z muralu Marka Edelmana.*(wobec niemal pół miliona w szczytowym okresie jego zaludnienia).
Do wybuchu powstania doszło podczas zarządzonej przez Heinricha Himmlera akcji ostatecznej likwidacji getta. Gdy na teren getta przez bramę znajdującą się na ulicy Nalewki o świcie 19 kwietnia 1943 wkroczyły niemieckie oddziały wojskowe i policyjne oraz wspierające je kolaboranckie formacje ukraińskie i łotewskie pod dowództwem Ferdinanda von Sammern-Frankenegga, powstańcy otworzyli do nich ogień[9]. Oddziały niemieckie zostały zatrzymane na obydwu najważniejszych arteriach tej części getta – na Nalewkach róg Gęsiej oraz ulicy Zamenhofa przy Miłej.
W ciągu następnych tygodni, siły SS i policji pod komendą nowego dowódcy, SS-Gruppenführera Jürgena Stroopa, krwawo stłumiły powstanie i wymordowały większość ludności (na miejscu lub w obozie zagłady w Treblince). Cały teren dzielnicy żydowskiej metodycznie spalono i zrównano z ziemią, a 16 maja 1943 wysadzono w powietrze Wielką Synagogę. Niemcy ogłosili stłumienie powstania, chociaż sporadyczne walki ustały dopiero w czerwcu 1943 roku. Ostatni „gruzowcy” ukrywali się na terenie getta do 1944 roku.
Powstanie – pierwsze miejskie wystąpienie powstańcze w okupowanej przez Niemców Europie – nie miało celów militarnych: biorąc pod uwagę brak jakichkolwiek szans na powodzenie, było desperackim aktem wyboru godnej śmierci z bronią w ręku, jak i odwetu na prześladowcach przez garstkę kilkuset bojowników Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB, dowodzonej przez Mordechaja Anielewicza i Marka Edelmana) oraz Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW, pod dowództwem Pawła Frenkla i Leona Rodala), wspieranych przez polskie organizacje podziemne. Ze względu na swoją symboliczną wymowę, powstanie w getcie warszawskim uważane jest przez naród żydowski za jedno z najważniejszych wydarzeń w jego historii.
Kalendaium Powstania
Siły ŻZW po wybuchu powstania osiągnęły liczbę ok. 1500 ludzi, którymi faktycznie podczas walk dowodził porucznik Dawid Mordechaj Apfelbaum pośmiertnie mianowany majorem WP.
23 kwietnia rozlepiono na murach poza gettem odezwę do mieszkańców Warszawy:
Toczy się walka o Waszą i naszą wolność. O Wasz i nasz - ludzki, społeczny i narodowy - honor i godność. Pomścimy zbrodnie Oświęcimia, Treblinek, Bełżca, Majdanka. Niech żyje braterstwo broni i krwi walczącej Polski!
5 maja gen. Władysław Sikorski w audycji radiowej apelował do Polaków o pomoc bojownikom getta.
13 maja w Londynie w imię protestu przeciwko obojętności świata na te wydarzenia popełnił samobójstwo przez samospalenie Szmul Zygielbojm.
16 maja Jrgen Stroop nakazał wysadzenie synagogi na ul. Tłomackie. Z tą datą wiąże się upadek powstania. Wtedy też napisał w raporcie: Była żydowska dzielnica mieszkaniowa przestała istnieć.
Podczas powstania całe getto zostało spalone, a po jego zakończeniu ruiny zostały wysadzone w powietrze. Od zburzenia ocalał jedynie kościół św. Augustyna przy Nowolipkach, gdyż Niemcy utworzyli sobie z niego magazyn. W starciach zginęło ok. 7000 Żydów, 50 000 zostało wywiezionych do Treblinki. Straty niemieckie wyniosły ok. 1300 zabitych i rannych. Ocenia się że ok. 100 zginęło w wyniku działań ŻOB, pozostali natomiast przez żołnierzy ŻZW.
Okolicznościowe znaczki
Poczta Polska uczci to szczególne wydarzenie wydaniem okolicznościowego znaczka z żółtym żonkilem. Kolekcję poświęconą obchodom zaprojektowała artystka plastyk Marzanna Dąbrowska na podstawie projektu logotypu Heleny Czernek i Klary Jankiewicz. Motywem przewodnim rocznicowej kolekcji jest kwiat żonkila - znak pamięci o Powstaniu w Getcie Warszawskim. - Stylizowany kwiat żonkila, oficjalne logo rocznicy obchodów, swoim kształtem nawiązuje do gwiazdy Dawida noszonej przymusowo przez Żydów podczas okupacji niemieckiej – mówi Marzanna Dąbrowska z Poczty Polskiej.
Żółte żonkile dla Marka Edelmana
Żółte żonkile upamiętniające Powstanie zostały skojarzone z postacią Marka Edelmana, który w rozmowie z Hanną Krall, w książce „Zdążyć przed Panem Bogiem” powiedział, że co roku otrzymuje bukiet żółtych kwiatów od anonimowego nadawcy. Trafiały one do niego zawsze, bez względu na to, gdzie się znajdował. Marek Edelman przychodząc w kolejne rocznice powstania pod pomnik Bohaterów Getta również przynosił żonkile. Z czasem zaczęło przychodzić z nim coraz więcej ludzi - wszyscy, podobnie jak on, w miejscach pamięci kładli żółte kwiaty.
Autorkami projektu papierowego żonkila są Helena Czernek oraz Klara Jankiewicz. Znaczek o wartości 3,80 zł wydrukowano techniką rotograwiurową, na papierze fluorescencyjnym, w formacie 31,25 x 43 mm, w nakładzie 300 tys. sztuk. Od 19 kwietnia br. - dnia wejścia do obiegu, towarzyszyć mu będą koperta i datownik FDC - Pierwszego Dnia Obiegu, stosowany w Urzędzie Pocztowym Warszawa 1.
*Mural upamiętniający Marka Edelmana powstał na budynku przy ul. Nowolipki 9 b w Warszawie.
cz.info.pl
